จิตวิญญาณหายไป (spirit away)

ขอขัดตาทัพด้วยความเรียงนอกแนววิชาการบ้างนะท่านผู้อ่าน อย่าเพิ่งทึกทักว่ากำลังจะคุยเรื่องผีสางแล้วกระมัง แต่ชื่อนี้เป็นชื่อภาพยนตร์การ์ตูนที่ผู้เขียนได้มา ซึ่งในเบื้องต้นต้องยอมรับว่ารู้สึกไม่ค่อยดีกับหนังเรื่องนี้เท่าไร เหตุเพราะเป็นตระกูลญี่ปุ่น ซึ่งภาพพจน์หนังการ์ตูนสายพันธุ์นี้ไม่สู้ดีนัก ทั้งในด้านการประดิษฐ์ภาพเคลื่อนไหวที่ดูไม่นุ่มนวลเท่าการ์ตูนแถบตะวันตก อีกทั้งในด้านเค้าโครงเรื่องของหนังญี่ปุ่นที่ผ่านมามักเน้นความเป็นวีรบุรุษจากมนุษย์หุ่นยนต์ที่สร้างขึ้น ตั้งแต่ยอดมนุษย์ อุลตร้าแมน และอื่น ๆ โดยสอดแทรกฉากการต่อสู้ และความรุนแรงแฝงอยู่ แต่อย่างไรเสียก็ยังดีกว่าหนังทีวีบ้านเราที่มาพร้อมของแถมจากโฆษณาขนมกรุบกรอบนานาชนิด ที่ล่อความสนใจจากลูกโดยการยัดเยียดทุกบทบาท

ขณะนั่งดูกับลูกพร้อมคำอธิบายและเสียงพูดเป็นภาษาอังกฤษ พบภาพเคลื่อนไหวที่ดูนุ่มนวลผิดตา ก็ให้นึกชมเชยผู้ทำเป็นยิ่งนัก เพราะนอกจากเนื้อหาสาระที่แฝงอะไรที่ยิ่งกว่าสาระแล้ว ยังไร้ร่องรอยความรุนแรงทุกรูปแบบอีกด้วย

1

เค้าโครงเรื่องเริ่มต้นจากครอบครัวหนึ่ง ซึ่งมีพ่อ แม่ และลูกสาวที่ชื่อ ชิฮิรุ (Shihiro) กำลังมาดูโรงเรียนใหม่ที่คิดจะย้ายมาเรียน ทั้ง ๆ ที่เจ้าตัวลูกไม่สู้จะเต็มใจนัก ขณะเดินทางผ่านพงหญ้าไต่เขาขึ้นมา ก็ปรากฏถ้ำแห่งหนึ่งอยู่เบื้องหน้า โดยมีรูปปั้นซึ่งดูน่าสะพรึงกลัวอยู่ด้านข้างถ้ำ ด้วยสัญชาติญาณหรือเหตุใดไม่ทราบ ชิฮิรุเตือนพ่อและแม่ไม่ให้เดินทางต่อเข้าไปในถ้ำ แต่เพราะทั้งพ่อและแม่มีใจมุ่งมั่น อีกทั้งเข้าใจว่าเป็นความกลัวของเด็ก ๆ กับการเปลี่ยนแปลงครั้งใหม่ในอนาคต ก็เดินดั้นด้นขึ้นไป ชิฮิรุก็ต้องเดินตามไปอย่างช้า ๆ ทันใดนั้นก็ได้กลิ่นอาหารโชยมาแต่ไกล กระตุ้นต่อมอยากของพ่อแม่อย่างได้ผล ทั้งสามเดินตามกลิ่นไปอย่างไม่ลดละ

จนกระทั่งเจอร้านค้าแห่งหนึ่งมีอาหารปรุงเสร็จมากมายไว้รอท่าลูกค้าที่มาเยี่ยมเยือน พ่อและแม่เรียกหาเจ้าของร้านซึ่งไม่ปรากฏกายให้เห็นตัว แต่ด้วยความตะกละอดใจรอไม่ได้ จึงถือวิสาสะหยิบอาหารใส่จานมากมาย แล้วนั่งทานอย่างเอร็ดอร่อย ชักชวนให้ลูกสาวร่วมทานด้วย แต่ชิฮิรุปฏิเสธ ทั้งคู่ก็ไม่สนใจกลับกินอาหารเยี่ยงคนหิวโซมานานแสนนาน

ขณะที่ชิฮิรุไม่ใส่ใจ เดินทอดน่องสำรวจดินแดนแปลกที่แห่งนี้อย่างสงสัย ไม่นานก็พบเด็กชายคนหนึ่งชื่อ ฮาคุ (Haku) ฮาคุแนะนำให้ชิฮิรุรีบออกจากสถานที่อันตรายแห่งนี้ก่อนพลบค่ำ เธอทำตามคำแนะนำของเด็กชายแปลกหน้านี้เหตุเพราะสอดคล้องกับความต้องการส่วนตัว แต่สุดท้ายเธอไม่สามารถทำตามได้เพราะร่างของพ่อและแม่เธอได้กลายเป็นหมูอ้วนนอนหลับคาร้านอาหารด้วยเพราะเหนื่อยอ่อนกับการกินอาหารอย่างไม่หยุดยั้งและความอิ่มที่เกินพิกัด ชิฮิรุตกใจทำอะไรไม่ถูก จำเป็นต้องปล่อยพ่อและแม่ไว้ก่อน เพราะใกล้จะพลบค่ำแล้ว ซึ่งเป็นสัญญาณว่า เหล่าวิญญาณต่าง ๆ จะเริ่มปรากฏร่างมาสังสรรค์กัน

ฮาคุแนะนำให้เธอหลบซ่อนตัวโดยการปิดจมูกเวลาเดินทางมาในบ้านของวิญญาณเหล่านี้เพื่อไม่ให้ทุกวิญญาณเห็นความผิดปกติเหตุเพราะเธอยังเป็นมนุษย์ พร้อมทั้งแนะนำให้เธอเข้าไปหางานทำในบ้านอาบน้ำแร่ หรือ Bathhouse เพื่อหาทางช่วยเหลือแม่และพ่อให้พ้นจากการเป็นหมูกลับสู่ความเป็นคนดังเดิม ชิฮิรุทำตามคำแนะนำของฮาคุทุกประการโดยเข้าไปยังห้องใต้ดินซึ่งเป็นที่พำนักของชายแก่ขยันทำงานนามว่า กุมาจิ (Kumaji) ซึ่งมีรูปร่างประหลาดหลายมือหลายขา พร้อมลูกน้องตัวเล็กนับร้อยนับพันตัวยกหินเข้าเตาเผาตลอดเวลา มีเฉพาะเวลาหยุดพักทานอาหารเล็กน้อยและเวลานอนเท่านั้น เธอเข้ามาอ้อนวอนของานทำอย่างตั้งใจ แต่ได้รับการปฏิเสธอย่างไม่ใยดี

ชิฮิรุพยายามหางานทำ และด้วยความบังเอิญเธอได้ช่วยเหลือคนงานหญิงที่มาส่งอาหารให้กุมาจิซึ่งถูกหินใหญ่ทับร่าง เธอจึงได้ทำงานกับหญิงส่งอาหารคนนั้น ในหน้าที่ทำความสะอาดเรือนพักและอ่างอาบน้ำของยุปาปา (Yupapa) เจ้าของสถานบันเทิง ที่มีลักษณะคล้ายสปาที่กำลังนิยมในไทยนั่นเอง มีอาหาร มีห้องพัก มีดนตรี นาฏลีลาต่าง ๆ มากมาย ทุกอย่างห้อมล้อมด้วยความสะดวกสบายทุกด้าน

2

ยุปาปา คือ แม่ของลูกน้อยอายุประมาณขวบเศษ ผู้ซึ่งทำทุกวิถีทางเพื่อให้ได้เงินทองทรัพย์สมบัติมากมายโดยไม่สนใจวิธีที่ให้ได้มา เธอเข้มงวดกับลูกน้องทุกคน ทุกคนต้องทำงานหนักเพื่อเธอ แต่เมื่ออยู่ต่อหน้าลูกชาย เธอไม่ต่างอะไรกับแมวเชื่อง ๆ ตัวหนึ่ง ทันทีที่ลูกชายร้องขออะไร เป็นต้องได้ในทันที หากลูกไม่พอใจเธอต้องปลอบโยนเอาอกเอาใจตลอดจนลูกชายไม่ต้องหัดทำอะไรเลย สิ่งที่ลูกชายทำได้ตอนนี้คือ ร้องไห้ขอความช่วยเหลือ กับ นอน และกิน เขาไม่แม้แต่จะพยายามหัดนั่ง หัดพูด หรือ หัดเดิน เขานอนร้องขออย่างเดียวกับที่นอนแสนนุ่ม ห้องแสนสวยและแสนสบาย

ชีวิตของชิฮิรุลำบากมากสำหรับเด็กวัยเรียนอย่างเธอ แต่เธอก็ได้เรียนรู้สิ่งต่าง ๆ มากมาย เรียนรู้ความอดทนอดกลั้น เรียนรู้การทำงานเพื่อแลกกับเงินเพื่อการประทังชีวิต หลายครั้งที่ฮาคุพาเธอไปหาพ่อแม่ในเล้า แต่เธอก็ไม่สามารถช่วยพ่อและแม่ในคราบของหมูอ้วนพีที่เอาแต่กินและนอนได้ ยังความเศร้าโศกเสียใจมาให้นับครั้งไม่ถ้วน แต่เธอก็ไม่ย่อท้อ

ความท้าทายครั้งใหญ่ก่อกำเนิดขึ้นสำหรับชิฮิรุ เมื่อยุปาปาบัญชาให้เธอทำหน้าที่อาบน้ำให้กับผู้มาเยือนรายหนึ่ง ซึ่งเต็มไปด้วยกลิ่นเหม็นเน่าคละคลุ้งเต็มร่างกาย จากการกินสิ่งต่าง ๆ มากมายเข้าไป แม้จะได้รับการคัดค้านจากเพื่อนร่วมงานว่าไม่ควรรับแขกท่านนี้ เพราะมีร่างใหญ่และเหม็นมากยากแก่การชะล้าง แต่ยุปาปาไม่ฟังเสียงเหตุผล เพราะแขกมีเงินและทองจ่ายตอบแทนสมกับที่ยุปาปาต้องการ สอดคล้องกับความต้องการในเบื้องลึกที่ต้องการกลั่นแกล้งหรือจะเรียกว่าทดสอบความสามารถของชิฮิรุหรือเซน (ชื่อที่ชิฮารุใช้ในสถานที่ทำงาน) อีกสถานหนึ่งด้วย

ด้วยความมุ่งมั่น ด้วยใจอันบริสุทธิ์ เซนเตรียมน้ำในอ่างไว้คอยท่าอย่างดีพร้อมคำเชื้อเชิญให้อาบอย่างจริงใจ เธอได้ลงมือขัดสีฉวีวรรณอย่างดี ช่วยดึงซากปรักหักพังหรือสิ่งโสโครกออกจากร่างแขกผู้นี้ยังความโล่งโปร่งสบายใจแก่ผู้มารับบริการเป็นอันมาก เขาขอบใจเธอด้วยเม็ดทองเม็ดหนึ่ง แล้วร่างของชายแก่ผู้เฒ่าก็เป็นอิสระสามารถล่องลอยไปได้ไกลอย่างที่ต้องการ

3

การทดสอบผ่านพ้นโดยดี ทุกคนที่เฝ้าดูตลอดการอาบน้ำทึ่งในความสามารถของเด็กน้อยและยอมรับความสามารถของเธอ ซึ่งสวนทางกับครั้งในอดีตเมื่อแรกเข้าทำงานของเธอที่มีแต่คำตำหนิติเตียน และในการทดสอบหนนี้ได้มีชายไร้หน้า No-face ร่วมเฝ้าดูด้วยอย่างใกล้ชิด และคืนนั้นชายไร้หน้าก็เข้ามายังสถานที่นี้อีกครั้งเพื่อรับบริการ แต่ได้รับการปฏิเสธเพราะไม่ใช่เวลางานจากวิญญาณกบ แต่ทุกอย่างก็เปลี่ยนได้เมื่อชายไร้หน้าส่งเม็ดทองให้วิญญาณกบ กบเชื้อเชิญอย่างนอบน้อม และในที่สุดกบก็ถูกกลืนกินเข้าไปเป็นการตอบแทน

ชายไร้หน้าทำเช่นนี้กับทุกคนที่ขัดใจและทุกคนก็ยินดีบริการเขา เพราะเขามีทองมากมาย จากเวลาพักผ่อนของคนงาน จึงกลายมาเป็นเวลางานโดยฉับพลัน เพียงเพื่อการบำรุงบำเรอความต้องการของชายไร้หน้ากับเงินและทองที่มอบให้เป็นการตอบแทน แต่ครั้งนี้ไม่ได้รับความสนใจจากเซนเท่าไรนัก เพราะเธอไม่มีความต้องการใช้เงินหรือทองมากมาย และเธอก็ปฏิเสธทองที่ชายไร้หน้าเสนอให้เพื่อแลกกับการที่เธอต้องปรนเปรอเขา ชายไร้หน้าโกรธแค้นมาก พาลพาโรกินทุกอย่างที่ขวางหน้ารวมทั้งคนงานทุกคน ผู้คนแตกตื่นหนีตายกันอลหม่าน ชายไร้หน้าจากเดิมที่เป็นผู้มีจิตใจดีกลับกลายเป็นคนป่าเถื่อนเหี้ยมเกรียมในบัดดล แต่ทุกอย่างก็สามารถคลี่คลายลงไปได้ ทุกชีวิตปลอดภัยเมื่อเซนได้ชำระล้างให้ ชายไร้หน้าก็เป็นอิสระดังเดิม

ระหว่างนั้นฮาคุ ซึ่งมีวิญญาณเป็นมังกรถูกกลุ้มรุมทำร้ายจากบริวารของแฝดผู้พี่ของยุปาปาโทษฐานที่ขโมยสิ่งของสิ่งหนึ่งซึ่งสำคัญมาก เซนเข้าช่วยเหลือ และพร้อมจะเดินทางไปเจรจาเพื่อขอชีวิตจากแฝดผู้พี่ เธอเดินทางโดยรถไฟ แล้วเข้าสู่บ้านของแฝดผู้พี่ซึ่งใช้ชีวิตอย่างสมถะปลายนา ทำงานทอผ้าไปวันๆ ซึ่งเป็นภาพที่ตัดกันอย่างเห็นได้ชัดกับยุปาปายิ่งนัก การเจรจาสำเร็จลงด้วยดี แต่มีเพียงปริศนาหนึ่งที่เซนต้องนึกให้ได้เพื่อแลกกับชีวิตของฮาคุ สุดท้ายเธอก็นึกออกว่าเธอเคยเจอฮาคุที่ใด จึงช่วยทำให้วิญญาณของฮาคุหลุดพ้นเป็นอิสระ เหตุเพราะเขาไม่ลืมรากเหง้าตนเอง

ในขณะที่เดินทางไปหาแฝดผู้พี่นั้น เซนพาลูกชายของยุปาปามาด้วย ตลอดระยะทางที่เดินทางมาด้วยความยากลำบาก ลูกน้อยยุปาปา มีการเปลี่ยนแปลงในทางที่ดีขึ้นตลอด เธอหัดยืนได้ พูดได้ และช่วยเหลือพึ่งพาตนเองได้มากมาย ด้วยเหตุนี้ทุกคนจึงรักเซน

กลับมาถึงยังที่อยู่ของยุปาปา การทดสอบครั้งสุดท้ายเกิดขึ้นตามสัญญาที่ยุปาปาได้ให้ไว้กับฮาคุ เพื่อแลกกับอิสรภาพของพ่อแม่ชิฮิรุ การฉีกสัญญาจ้างทำงานของเซน นั่นคือ ให้เซนทายว่าหมูที่อยู่ตรงหน้านั้นตัวใดเป็นพ่อแม่ของชิฮิรุ เซนตอบว่าไม่มีสักตัวเพราะทุกตัวที่อยู่ตรงหน้านั้นเป็นคนงานของยุปาปาแปลงร่าง ผลที่สุดเธอได้พ่อแม่กลับคืนมา และทั้งสามก็เดินทางกลับลงจากเขา คำถามที่พ่อและแม่ถามก่อนจบเรื่องนี้คือ ลูกพร้อมกับการย้ายโรงเรียนและย้ายบ้านไหม คำตอบจากชิฮิรุคือ หนูสามารถรับมือกับมันได้ค่ะ (I can handle it)

4

การเล่าอาจสู้ดูจริงไม่ได้กระมัง ทราบว่าพอมีให้เช่าในท้องตลาด เนื้อเรื่องจากข้างต้นให้อุทาหรณ์สอนใจมากมาย ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของการรู้จักพอในการดำเนินชีวิตต่าง ๆ เช่น การกินอย่างพอดี ไม่เป็นหมูมูมมาม การทำมาหากินแบบไม่นึกเอาแต่โลภ จนแม้ว่าดูเหมือนจะได้ค่าตอบแทนสูงเป็นทอง แต่นั่นแหละแฝงความหวังร้ายไว้ในที คือถูกเขากลืนกินจิตวิญญาณไป การเลี้ยงดูลูก ๆ อย่างเอาอกเอาใจ จนเด็กไม่สามารถยืนได้ด้วยลำแข้งตนเอง การกลัวอะไรก่อนที่ยังไม่เผชิญเยี่ยงชิฮิรุในการย้ายโรงเรียน ย้ายบ้าน และการทำงานทำให้เกิดธรรม การทำงานทำให้เป็นผู้ใหญ่ การไม่ลืมรากเหง้าทำให้หลุดพ้นจากพันธนาการต่าง ๆ และสุดท้าย การมีสติในการครองตัวอยู่เสมอ นำพามาซึ่งความสุขสงบโดยแท้ หลุดพ้นจากสัทธิบริโภคทั้งหลาย